هندسه بصیرت یابی و بصیرت افزایی دینی

به گزارش خبرنگار مهر، محسن رفیعی وردنجانی در یادداشتی اختصاصی که در اختیار خبرگزاری مهر قرار داده است به مناسبت روز نهم دی به بصیرت دین داری و کردار مومنانه پرداخته که در ادامه با هم می‌خوانیم:

بسیاری از واژه‌ها از جمله واژه «بصیرت» تحقق احساسی و لحظه‌ای را برنمی تابند و باید از پشتوانه ویژه ای برخوردار باشند تا ثبات و استحکام یابند. عموم مؤمنان، خواهان بصیرت در دینداری و کردار مومنانه اند، اما سوال این است که راز بصیرت یافتن و تداوم آن چیست؟ اگر بصیرت را نوع خاصی از مشاهده حقایق باطنی امور و اتفاقات بدانیم، برای دستیابی به آن، باید موانع این نوع از مشاهده را از میان برداریم. در این جا ضمن اشاره اجمالی به برخی از مهمترین موانع بصیرت، راهکارهایی برای گذر از آن‌ها را، از نظر می‌گذرانیم؛ باشد که با تأمل در هر یک، موفق به دستیابی به این ویژگی ارزشمند گردیم. موانع این نوع از مشاهده را می‌توان به سه دسته؛ موانع فکری، عاطفی و عملی تقسیم کرد که البته هیچکدام بی ارتباط با یکدیگر نیستند.

موانع فکری

قدرت اندیشه، موهبتی الهی است که در افراد مختلف، یکسان نیست. ضعف و خطای فکری برآمده از جمود فکری، عدم مشورت و … موانع فکری به شمار می‌روند که باید با راه‌هایی از قبیل ارتقا کیفی و کمی تفکر و تأمل، مشورت با افراد شایسته و همچنین به روز کردن اطلاعات خبری و تحلیلی، بر این موانع غلبه کرد. در ادامه، به دو راهکار اساسی «تلاش فکری» و «مشورت جویی» برآمده از منابع دینی می‌پردازیم.

اهمیت تلاش فکری

نقصان در اندیشه را می‌توان در اهمیت تفکر، تعقل و تدبر همین بس که بارها قرآن کریم نسبت به آن تأکید کرده و روایات بسیاری در این زمینه به دست ما رسیده است .[۱] این که بدانیم چه کاری را در چه زمانی و به چه شکل انجام دهیم بصیرت و ایمان مطلوب است.

مشورت جویی

سؤالی که مطرح می‌شود این است که بسیاری اوقات، فکر ما در تحلیل دقیق امور کفایت نمی‌کند و ناگزیر باید از فکر دیگران کمک بگیریم. این کار با مشورتی که اهمیت و ابعاد آن در دین ترسیم شده است محقق می‌شود .[۲]

موانع عاطفی

در کنار قدرت اندیشه، بعد عاطفی انسان از اهمیت و تأثیرگذاری ویژه ای بر افکار و رفتار او برخوردار است و همچنان که اندیشه انسان، نیاز به مراقبت و مدیریت دارد، عواطف او نیز باید رصد و پایش شود تا مبادا به مانعی در مسیر مشاهده حقایق پیرامون تبدیل شود. علاقه‌ها و ترس‌های ناشی از امور دنیوی از قبیل پول، خانواده، منصب، شهرت و محبوبیت می‌تواند موجب شود عینکی به رنگ همان علاقه و ترس جلوی چشم (بصیرت) انسان را بگیرد و حقایق را نه آن چنان که هستند بلکه به رنگ دلخواه خود دریافت کند. از این رو، در چنین مواقعی، تصمیم‌هایی از انسان صادر می‌شود که از آن به «بی بصیرتی» تعبیر می‌شود. در ادامه به دو راهکار «تقویت علایق برتر» و «مهارت مدیریت وابستگی ها» اشاره می‌شود.

تقویت علایق برتر

در قاموس کتاب عشق و دلدادگی، علاقه‌های ضعیف‌تر به پای علاقه‌های قوی‌تر ذبح می‌شوند؛ از این رو، در جدال بین علایق مادی و معنوی در انتخاب‌های مهم زندگی، عشقی برنده است که قوی‌تر باشد. از همین نکته بر می‌آید که بهترین راه برای بازنده نشدن عشق معنوی، قوی‌تر کردن روز به روز آن است.

مهارت مدیریت وابستگی‌ها

دنیا برای دلبستن آفریده نشده و کسی در این دنیا نمانده و نخواهد ماند. با تمسک به این قاعده حتمی که پیش روی همه ماست، باید برای دل کندن از این دنیا آماده شویم. بهترین راه برای کاستن از وابستگی شدید به علایق مادی به گونه‌ای که حق بینی و حق شناسی و عملکرد حق محور ما را تحت تأثیر قرار ندهد این است که علایق شدید خود را فهرست کنیم و هر از گاهی دل کندن از آنها را تصور و تمرین کنیم.

موانع عملی

بی تردید اعمال انسان تأثیر به سزایی بر ادامه مسیر زندگی او دارند. قدرت تأثیرگذاری اعمال و رفتار انسان اگر بیش از دو مورد پیشین (افکار و عواطف) نباشد، قطعاً کمتر نیست. چه بسا عملی که انسان را در فهم حقایق بعدی مردد یا حتی عاجز کرده است .[۳] عمل ناشایست (گناه)، به مثابه قدمی در راه غلط است که از سویی اشتباهات بعدی را برای انسان آسان‌تر جلوه می‌دهد و از سوی دیگر، هزینه درک و ترتیب اثر دادن به حقایق را دوچندان می‌نماید. از این رو، فرد، با جمع بندی شخصی از وقایع پیرامونی، آن‌ها را آن چنان که به سود اوست می بیند؛ و می‌پندارد چون به سود اوست پس حق است. این، تنها یکی از سناریوهای فرایند بی بصیرتی است. راهکار عبور از این مانع، تلاش برای اعمال شایسته و خنثی سازی حداکثری آثار ناشایسته‌ها از طریق توبه است.

پی نوشت
[۱]. سوره یوسف، آیه ۱۰۹؛ نهج‌الفصاحه، ص ۶۵۶.
[۲]. سوره شوری، آیه ۳۸؛ سوره آل عمران، آیه ۱۵۹؛ غررالحکم و دررالکلم، ترجمه: سید هاشم رسولی محلاتی، ج ۱، ص ۵۹۰.
[۳]. سوره روم، آیه ۱۰.